Part 4: Biodiversiteit in verval! Waarom is dat ook voor ons een probleem?
Hoe jammer ook voor de mooie panda’s, toen zag ik, net als veel andere mensen trouwens, in het uitsterven van die dieren geen directe bedreiging voor ons bestaan als mens. Persoonlijk maakte ik me toen veel meer zorgen over de vervuilde rivieren, de versnipperde bossen en natuur in het algemeen en de uitlaatgassen van auto’s en de industrie. Het besef dat het uitsterven van dieren, planten, etc. ook voor ons een levensbedreigend probleem kan vormen, is pas een pak later gekomen.
Nochtans waren er wel duidelijke signalen en stemmen dat het de verkeerde kant aan het opgaan was. Zo was er het boek en onderzoek van de Amerikaanse biologe Rachel Carson, Silent Spring (Nederlandse titel: Stille Lente), gepubliceerd in 1962, dat handelt over de schadelijke (zelfs dodelijke) effecten van pesticiden op zowel de mens als de andere soorten in de natuur. Trouwens, in 2006 werd Silent Spring door het tijdschrift Discover uitgeroepen tot een van de 25 belangrijkste wetenschappelijke boeken aller tijden. Ook de in 1968 opgerichte Club van Rome kreeg in één klap wereldwijd bekendheid met het rapport De grenzen aan de groei (1972). Hierin werd een verband gelegd tussen de ongebreidelde economische groei en de gevolgen hiervan voor het milieu en de mens.
Onze weelderige, blauwe planeet
Want onze blauwe planeet is echt wel uniek (toch voor zover we nu weten), door het bestaan van leven en de enorme biodiversiteit daarvan. Hoeveel planten en dieren er op aarde leven weten we eigenlijk niet exact, maar ’t zijn er veel, heel erg veel. Wetenschappers hebben wel een schatting gemaakt en denken dat er zo’n 8,7 miljoen soorten planten en dieren op aarde lopen, zwemmen, kruipen, vliegen, groeien, etc. En dan hebben ze alle schimmels, bacteriën en andere ééncelligen die we met het blote oog niet kunnen zien nog niet eens meegeteld.
Biodiversiteit wordt meestal beschreven als de “verscheidenheid aan leven, in allerlei vormen, op aarde”.
Het omvat het aantal soorten, hun genetische variatie en de interactie van deze levensvormen binnen complexe ecosystemen.
De natuur op onze planeet werkt als één groot levend systeem, opgebouwd uit heel wat verschillende ecosystemen, waar wij als mens onlosmakelijke mee verbonden zijn. Binnen deze ecosystemen bestaat er een intense interactie tussen de aanwezige planten, dieren, schimmels, etc. en zijn alle organismen in balans met elkaar en de omgeving. En wij hebben de natuur nodig! Zo zetten planten zonne-energie om en maken er vruchten, knollen, bladeren, vezels, etc. mee die wij kunnen eten en gebruiken. Bacteriën en andere bodembeestjes breken organisch materiaal af tot voedingsstoffen die zorgen voor een gezonde bodem voor planten om in te groeien. Bestuivers, zoals bijen en andere insecten, zijn essentieel voor de voortplanting van planten, die zorgen voor ons voedsel. En ga zo maar verder.
Maar die weelde en diversiteit aan planten, dieren, schimmels en ééncelligen staat op vandaag serieus onder druk. En het besef dat dit verlies aan biodiversiteit ook ons bedreigt is een drietal decennia geleden bij iedereen serieus beginnen dagen. Op de eerste Earth Summit (UN) in 1992 bijvoorbeeld rees de vraag: hoe het toenemend verlies aan biodiversiteit en het massaal uitsterven van dieren en planten, het functioneren van ecosystemen zal veranderen en een bedreiging kan vormen voor onze welvaart en zelfs voortbestaan. Ondertussen is het overduidelijk dat die enorme diversiteit aan soorten een heel belangrijk onderdeel is van het grote, levende systeem op aarde. Als de hoeveelheid wilde dieren, planten en andere organismen, en de diversiteit ervan vermindert, kan de planeet niet naar behoren functioneren, raken ecosystemen uit balans en dreigen ze zelfs als een kaartenhuisje in elkaar te storten.
Hoe erg is het dan wel gesteld met de biodiversiteit?
Zo onthult het Living Planet Report 2022 (WWF), een uitgebreid onderzoek naar trends in de wereldwijde biodiversiteit en de gezondheid van de planeet, een gemiddelde afname van 69% in het aantal dieren binnen populaties van wilde dieren die sinds 1970 nauw worden opgevolgd. Hoe het gesteld is met de diversiteit aan planten, schimmels en ongewervelde dieren zoals insecten (die meer dan driekwart van alle diersoorten uitmaken) is minder bekend, maar op sommige plaatsen is een ernstige achteruitgang gedocumenteerd. In Duitsland bijvoorbeeld is ongeveer 70% van de plantensoorten sinds de jaren ‘60 achteruitgegaan, terwijl het aantal vliegende insecten in beschermde gebieden in minder dan drie decennia met gemiddeld meer dan 75% is afgenomen.
Daarnaast waarschuwen wetenschappers in een VN-verslag gepubliceerd in 2019, dat ongeveer één miljoen soorten met uitsterven worden bedreigd. Dat is onder meer het geval voor veertig procent van de amfibieën, meer dan een derde van de zeezoogdieren en naar schatting tien procent van de insectensoorten. Trouwens, sinds de 16de eeuw zijn minstens 680 soorten gewervelde dieren uitgestorven!
Wetenschappers spreken dan ook van de 6de massa-extinctie. Het is dus al vijf keer eerder gebeurd dat diersoorten massaal zijn uitgestorven, en bij de vorige zijn de dinosauriërs van de (wereld)kaart geveegd. Het grote verschil met de vorige massa-extinctie is dat deze volledig op conto van de mens kan geschreven worden. De snelheid waarmee soorten verdwijnen ligt volgens de experts vandaag tien tot honderden keren hoger dan het gemiddelde tempo de voorbije tien miljoen jaar. Bij eerdere massa-uitstervingen zijn 60% tot 95% van alle soorten verdwenen. Voor ecosystemen duurt het bovendien miljoenen jaren om van een dergelijke ramp te herstellen.
Hoe beïnvloedt de mens de biodiversiteit?
De mens heeft op verschillende manieren invloed op de biodiversiteit van onze planeet, dit zowel moedwillig als eerder per ongeluk. De grootste bedreiging voor de biodiversiteit is tot dusver de manier waarop wij natuurlijke habitats (of leefomgevingen) hebben veranderd om plaats te maken voor landbouw of om grondstoffen (zoals bijvoorbeeld hout) te bekomen. Deze verandering in landgebruik is voor naar schatting 30% verantwoordelijk voor de biodiversiteitsafname wereldwijd. Op de tweede plaats komt overexploitatie (door bevissing, jagen en oogsten van gewassen) voor voedsel, medicijnen en hout, die verantwoordelijk is voor ongeveer 20%. Klimaatverandering is de derde belangrijkste directe aanjager van biodiversiteitsverlies en is samen met vervuiling verantwoordelijk voor 14%. Invasieve uitheemse soorten zijn goed voor 11%.
En, tot overmaat van ramp, naarmate de klimaatverandering toeneemt, zal dit een alsmaar grotere impact hebben op de natuur. Want klimaatverandering en verlies aan natuur en de daaraan verbonden biodiversiteit zijn twee kanten van dezelfde medaille, die elkaar wederzijds versterken. Sommige modellen voorspellen dat klimaatverandering de komende decennia de belangrijkste oorzaak van biodiversiteitsverlies zal worden.
Hoe stoppen we dit?
Onze hoogste prioriteit zou moeten liggen bij het voorkomen dat er nog meer soorten uitsterven, want het uitsterven van welke soort dan ook is een onherstelbaar verlies… Ja, ook de minder aaibare soorten zoals spinnen, slangen, etc. Het goeie nieuws is dat er wel degelijk oplossingen bestaan om dit af te remmen, te stoppen en finaal het evenwicht te herstellen en behouden.
Natuur beschermen en ecosystemen hestellen
Behoud is essentieel. Volgens de VN is vandaag de dag een derde van het land op aarde aangetast, waardoor het moeilijker wordt om de wereldbevolking, die onlangs de 8 miljard is gepasseerd, te voeden. Het herstellen van de biodiversiteit kan ook de klimaatverandering vertragen door koolstofdioxide uit de atmosfeer op te slaan. De ecosystemen op het land en in de oceanen absorberen momenteel 60% van de door de mens veroorzaakte uitstoot.
Duurzame landbouw, visserij, scheepvaart en landgebruik ondersteunen
Wij zijn heel erg afhankelijk van (industriële) praktijken die het landschap en de natuur verwoesten, zoals olie boren en raffineren, mijnbouw, intensieve landbouw, etc. Deze manier van werken en omgaan met onze planeet, vernietigt ecosystemen en verdringt, vervuilt en doodt een enorm aantal soorten. Uit een recent onderzoek is gebleken dat akkerland zich tegenwoordig 58 keer zo snel uitbreidt als 20 jaar geleden, voornamelijk om vee te voeden in de snelgroeiende vraag naar vlees.
Ook hoe we omgaan met de oceanen moet veranderen. Overbevissing, verzuring van de oceanen, plasticvervuiling, etc. tasten het leven onder water aan en leiden tot een vermindering van de visbestanden, waarvan 1 miljard mensen wereldwijd afhankelijk zijn als belangrijkste voedingsbron.
Eilandstaten prioriteit geven
Eilanden spelen een buitengewoon grote rol in de biodiversiteit van onze planeet. Ze herbergen 20% van alle soorten op aarde, ondanks dat ze minder dan 4% van de oppervlakte innemen. Het Caribisch gebied, bijvoorbeeld, herbergt 10% van alle koraalriffen ter wereld en ongeveer 1500 soorten vissen en zeezoogdieren. Deze soorten zijn bijzonder kwetsbaar voor de vernietiging van hun leefomgeving, vervuiling en milieuveranderingen.
Meer mensen van eilandstaten, moeten betrokken worden bij de internationale besluitvorming om ervoor te zorgen dat hun unieke inzichten, evenals de unieke gezondheidsbedreigingen waarmee ze te maken hebben, het beleid kunnen informeren.
Respect voor inheemse kennis en rechten
Inheemse volken zijn al heel lang de meest effectieve milieubeheerders van onze planeet. Wanneer inheemse gemeenschappen het land beheren, floreert de biodiversiteit. Tegelijkertijd worden inheemse gemeenschappen, gezien hun nauwe relatie met en afhankelijkheid van de natuur, vaak als een van de eersten geconfronteerd met de gevolgen van het verlies aan biodiversiteit. Daarom is het beschermen van hun rechten, traditionele kennis en politieke vertegenwoordiging van cruciaal belang voor de bescherming van de gezondheid van hun leefomgeving, en dus ook gezondheid van de mens in het algemeen.
Ondertussen in Europa ...
En dichter bij huis hebben jullie vast al gehoord van de Europese natuurherstelwet, waar de laatste tijd toch wel het één en ander om te doen was…
Uiterlijk in 2030 moet de Europese Unie minstens 20% van het land en de zee herstellen en uiterlijk in 2050 alle aangetaste ecosystemen. Op dit moment verkeert ruim 80% van de Europese natuurgebieden in slechte staat. EU-landen moeten tegen 2030 ten minste 30% daarvan herstellen; tegen 2040 moet dat oplopen tot 60% en in 2050 tot 90%.
Geen evidente zaak, zeker niet in het dichtbevolkte Vlaanderen, maar ik vrees dat er geen andere keuze is. En anders zal de natuur er ons wel toe dwingen.
Lees hier de andere delen van de reeks
Is het 12u of hebben we nog wat tijd? (part 1)
Dit wordt een reeks, want de milieu- en klimaatuitdagingen waar we op vandaag tegenaan kijken uit de doeken doen in één bevattelijke blogpost zou simpelweg niet lukken. Is het dan zo erg gesteld met het milieu en klimaat? Ja, eigenlijk wel, en het is nog een pak complexer dan pakweg het gat in de ozonlaag, waar we in de jaren ’80 en ’90 allemaal zo wakker van lagen.
Is het 12u of hebben we nog wat tijd? (part 2)
Onze bodems hebben dorst. En dan valt de regen ineens met bakken tegelijk uit de hemel en stroomt de boel over. In het eerste deel van deze reeks ging het over CO2, het broeikaseffect en de klimaatverandering. Deze keer over iets dat er aan gelieerd is, en waar we vandaag de dag al meermaals (on)aangenaam kennis mee hebben gemaakt: droogte, een ontwrichte watercyclus en watergebrek.
Is het 12u of hebben we nog wat tijd? (Part 3)
We kennen allemaal de beelden van schildpadden en vissen die vernesteld zitten in allerhande soorten plastic of zeevogels die zieltogen omdat hun maag gevuld is met plastic rommel. Vreselijke beelden! Het probleem is echter nog veel erger dan dat, plastic vind je echt wel overal: het zit in onze lucht, ons water en in onze bodem. Het maakt niet uit waar je op zoek gaat naar plastic, je vindt het – tot in de verste uithoeken van de aarde. Het is niet alleen alomtegenwoordig in ons milieu, ook ons eigen lichaam is als het ware ‘besmet’ met plastic.
Bronnen
- Cardinale B., Duffy J., Gonzalez A. et al. Biodiversity loss and its impact on humanity. Nature 486, 59–67 (2012). https://doi.org/10.1038/nature11148
- https://wwf.panda.org/discover/our_focus/biodiversity/biodiversity_and_you/
- https://www.europarl.europa.eu/topics/nl/article/20200109STO69929/verlies-aan-biodiversiteit-waarom-is-dit-een-probleem-en-wat-zijn-de-oorzaken
- https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/10/10/biodiversiteitsrapport/
- WWF (2022) Living Planet Report 2022 – Building a nature- positive society. Almond R.E.A., Grooten M., Juffe Bignoli & Petersen, T. (Eds). WWF, Gland, Switzerland.
- https://royalsociety.org/news-resources/projects/biodiversity/human-impact-on-biodiversity/
- https://royalsociety.org/news-resources/projects/biodiversity/decline-and-extinction/
- https://www.eoswetenschap.eu/natuur-milieu/1-miljoen-soorten-met-uitsterven-bedreigd
- https://www.fairplanet.org/story/causes-effects-biodiversity-loss/
- https://www.unep.org/news-and-stories/story/five-drivers-nature-crisis
- https://www.britannica.com/science/biodiversity-loss/Ecological-effects
- https://unfoundation.org/blog/post/how-biodiversity-loss-harms-human-health/
- https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2024/02/27/reacties-op-europese-natuurherstelwet/
