Part 3: Moet er nog plastic zijn?
Wat plastic nuttig maakt, is ook meteen waar het schoentje knelt: het breekt niet af! De lange moleculaire ketens (of polymeren) waaruit plastic is opgebouwd zijn zo weerbarstig dat ze maar heel langzaam afbreken. Maar dat is niet het enige probleem: plastic vervuilt ook in elke fase van zijn bestaan, van de winning van aardolie en gas die de grondstoffen zijn om plastic te maken, helemaal tot het einde van de levenscyclus waar plastic afval wordt gestort, gerecycleerd, verbrand.
Een beetje geschiedenis
Plastic maakt deel uit van het dagelijks leven van miljarden mensen. Meer dan 400 miljoen ton wordt jaarlijks wereldwijd geproduceerd vanuit aardgas en aardolie. Scheikundigen zijn door de jaren heen heel creatief geweest en ontwikkelden een waaier aan verschillende soorten plastic, met heel diverse eigenschappen: hard of zacht, ondoorzichtig of transparant, flexibel of stijf.
Hoewel we plastic zien als een modern materiaal, gebruiken we natuurlijke ‘plastic’ al heel lang. Zo speelde het volk de Olmeken, uit het zuiden van Mexico, zo’n 3500 jaar geleden al met ballen van rubber (een natuurlijk polymeer dat voorkomt in het sap van een aantal plantensoorten, zoals de rubberbomen). En middeleeuwse vaklieden maakten de ruitjes in lantaarns van doorzichtige plakken van koehoorn. Hoorn is gemaakt van keratine, hetzelfde materiaal waaruit onze nagels en haren zijn opgebouwd, wat ook een natuurlijk polymeer is. Rond 1840 ontdekt de Brit Thomas Hancock het zogenaamde gevulkaniseerd rubber. Door toevoeging van zwavel wordt het zachte rubber harder en duurzamer en zo kunnen er banden voor fietsen en later auto’s mee gemaakt worden.
In 1907 maakt de Belgisch-Amerikaanse Leo Baekeland het eerste volledig synthetische plastic, uit aardolie, en vernoemt het naar zichzelf: bakeliet. Het hittebestendige en goed isolerende bakeliet wordt gebruikt in een breed gamma aan producten. Zo herinner ik me nog de zwarte, bakelieten telefoon bij mijn grootouders.
Maar ook radio’s, juwelen en speelgoed worden er mee gemaakt. Bakeliet is een wervelend succes dat binnen korte tijd overal opduikt en al snel symbool staat voor het moderne leven. In de jaren na de bakeliet–boom vinden scheikundigen allerhande nieuwe soorten plastic, met andere eigenschappen, uit. Ze ontdekken dat kleine veranderingen aan de lange moleculaire ketens invloed hebben op de eigenschappen van het plastic, en hoe duurzaam het is. Hard plastic bijvoorbeeld blijkt een handige vervanging voor glas, want glas breekt als het valt, maar een plastic beker stuitert vrolijk terug omhoog.
Waarom de wereld zwelgt in het afval
Vroeger werden dingen gemaakt om lang mee te gaan en werd er heel weinig weggegooid. Eten en drinken kwamen in bulk. Verpakkingen en flessen konden worden hergebruikt of ingeleverd. De groenteboer verkocht losse groenten en de slager verpakte vlees in vetvrij papier.
Melk werd door de melkboer aan huis geleverd in herbruikbare, glazen flessen of (een streepje nostalgie) we gingen de melk met de melkkan van oma rechtstreeks bij de boer halen. Ook de apotheker telde tabletten uit in een schroefdeksel potje. Nu worden al deze artikelen verpakt in cellofaan of in PET (dat staat voor polyethyleentereftalaat trouwens).
Vlak na de 2de Wereldoorlog, toen plastic begon te boomen, werd er nog zorgvuldig omgegaan met deze nieuwe materialen, net zoals mensen dat gewoon waren met andere soorten verpakkingen. De shift kwam er in de jaren ’50 en ’60, wanneer fabrikanten de kans zagen om geld te besparen en hun toeleveringsketen te vereenvoudigen, waardoor de wegwerpcultuur ontstond. Tegen het eind van de jaren ’80 waren bijna alle hervulbare frisdrank- en melkflessen verdwenen en vervangen door de plastic wegwerpfles. En deze trend zet zich vrolijk door in de 21ste eeuw, met allerhande single use plastics, zoals plastic rietjes, plastic tasjes voor éénmalig gebruik, polystyreen borden en polypropyleen keukengerei voor afhaalmaaltijden, etc. Alles kan snel worden aangeschaft, is gemakkelijk te consumeren – en wat overblijft kan gewoon in de vuilnisbak worden gegooid. Makkelijk zat!
Een zegen en een vloek
Ondertussen kunnen we zonder meer aangeven dat kunststoffen onmisbaar zijn geworden. Je vindt ze in boodschappenzakken, smartphones, textiel, autodashboards, constructiematerialen, etc. Hoewel sommige van deze producten een (relatief) lang leven beschoren zijn, eindigt bijna de helft van alle plastic producten binnen de maand als afval! En slechts een fractie wordt gerecycleerd.
Tussen 1950 en 2017 is er ongeveer 9,2 miljard ton plastic geproduceerd. Dat is meer dan een ton per persoon die vandaag op aarde leeft. En in tegenstelling tot het oorspronkelijke idee om kunststof als een hoogwaardig materiaal te positioneren, wordt het tegenwoordig vooral gebruikt voor verpakkingen en producten voor éénmalig gebruik. Om verschillende redenen zijn kunststoffen vooral populair als verpakking voor voedsel en andere producten: het laat toe om op een hygiënische manier producten te verpakken en zorgt, in het geval van voeding, voor een langere houdbaarheid. Door het brede scala aan verschillende kunststofsoorten en dito eigenschappen, kan er voor elk voedingsmiddel en product wel een gepaste plastic verpakking gevonden worden.
Plastic afval van kant-en-klare artikelen is ondertussen uitgegroeid tot een gigantisch wereldwijd probleem. Deze plastics worden ook maar deels terug ingezameld en maar een klein deel daarvan wordt effectief gerecycleerd. Bovendien is er in veel ontwikkelingslanden, in tegenstelling tot Europa die op het vlak van inzameling en recyclage echt wel een koploper is, geen stimulans om ze ook maar in te zamelen en is er geen manier om ze op een milieuvriendelijke manier te verwijderen.
Hoe geraken we uit deze impasse?
Per uur belandt er namelijk een hoeveelheid plastic in zee waarmee je 11 olympische zwembaden zou kunnen vullen. Per jaar is dat 11 miljoen ton plastic en ondertussen drijft er naar schatting 150 miljoen ton plastic in zee! We hebben in de afgelopen 20 jaar evenveel plastic geproduceerd als in de 80 jaar ervoor. Dit zal in de komende 10 jaar verdubbelen als we nu geen actie ondernemen. Tot zover de keiharde cijfers … we hebben dus een serieus probleem …
Gelukkig is de mens een inventief wezen en wordt er duchtig gewerkt aan oplossingen zowel lokaal, als wereldwijd. Een greep uit de oplossingen en activiteiten:
- Recycleren van plastic en er nieuwe producten van maken, zoals het inspirerende initiatief van 4Ocean;
- Beach clean-ups die wereldwijd worden georganiseerd;
- Of dichter bij huis, een initiatief waar ik jaarlijks ook volgaarne aan meewerk, de Gentsche Gruute kuis
- Ooit al gehoord van plogging? Plogging is ontstaan in Zweden en combineert sporten zoals joggen met zorg voor het milieu. De meer dan 20.000 mensen die het elke dag doen – in meer dan 100 verschillende landen – rapen afval op dat ze op de grond vinden als ze gaan lopen.
Allemaal mooie initiatieven waar de burger de handen uit de mouwen steekt! Maar ook op vlak van wetgeving beweegt er van alles. Zo bestaat er sinds begin juli 2021 in Europa een verbod op de verkoop van bepaalde plastic wegwerpproducten. Het gaat onder andere om plastic bordjes, bestek, roerstaafjes, rietjes en wattenstaafjes. En sinds februari van dit jaar stemde het Europees Parlement, als onderdeel van de EU-wet rond afvaltransport, een exportverbod voor plastic afval uit de EU naar kwetsbare ontwikkelingslanden.
Hoopgevend, zeker wel, maar er moet veel rechtgetrokken worden. Ook de plastic producerende industrie moet in eigen boezem kijken en mee nadenken hoe we uit deze gigantische soep geraken!
Lees hier de andere delen van de reeks
Is het 12u of hebben we nog wat tijd? (Part 4)
Ik ben een kind van de jaren ’70, opgegroeid in de jaren ’80 en ’90, in de tijdsgeest van een toenemend besef dat het toch niet zo goed gaat met de dieren op onze planeet. In die periode waren vooral de panda’s (via WWF) een belangrijk symbool van de dreigende uitsterving van een aantal grote zoogdieren.
Is het 12u of hebben we nog wat tijd? (part 2)
Onze bodems hebben dorst. En dan valt de regen ineens met bakken tegelijk uit de hemel en stroomt de boel over. In het eerste deel van deze reeks ging het over CO2, het broeikaseffect en de klimaatverandering. Deze keer over iets dat er aan gelieerd is, en waar we vandaag de dag al meermaals (on)aangenaam kennis mee hebben gemaakt: droogte, een ontwrichte watercyclus en watergebrek.
Is het 12u of hebben we nog wat tijd? (part 1)
Dit wordt een reeks, want de milieu- en klimaatuitdagingen waar we op vandaag tegenaan kijken uit de doeken doen in één bevattelijke blogpost zou simpelweg niet lukken. Is het dan zo erg gesteld met het milieu en klimaat? Ja, eigenlijk wel, en het is nog een pak complexer dan pakweg het gat in de ozonlaag, waar we in de jaren ’80 en ’90 allemaal zo wakker van lagen.
Bronnen
- PLASTIC ATLAS – Facts and figures about the world of synthetic polymers (2019), gepubliceerd door Heinrich Böll Foundation, Berlijn, Duitsland en Break Free From Plastic
- https://npokennis.nl/longread/7956/wat-is-plastic-en-hoe-maak-je-het
- https://www.wwf.nl/wat-we-doen/focus/oceanen/vervuiling/plastic-soep
- https://www.unep.org/plastic-pollution
- https://environment.ec.europa.eu/topics/plastics/single-use-plastics/eu-restrictions-certain-single-use-plastics_en
