Niet alles is wat het lijkt

27 januari 2025
Wat als je eten niet is wat het lijkt? Voedselfraude komt vaker voor dan je denkt, en kan soms zware gevolgen hebben, niet alleen economisch maar ook voor de volksgezondheid. Van olijfolie met een scheutje zonnebloemolie tot sushi met een visje dat geen tonijn is: hoog tijd om dit onderwerp eens op jullie bord te leggen.

Herinner je je het paardenvleesschandaal nog? Illegaal paardenvlees – soms tjokvol hormonen en antibiotica – belandde in onze gehaktballen en burgers waar het rundsvlees had moeten zijn. Door de omvang van het probleem, en de gevoeligheid rond het eten van paardenvlees in veel landen kreeg dit schandaal wereldwijd bekendheid. Maar geknoei met ons eten is eigenlijk schering en inslag en bovendien een fenomeen van alle tijden. Ook de oude Grieken deden al letterlijk water bij de wijn.

In België konden we er nog redelijk om lachen omdat we paardenvlees eten niet zo problematisch vinden, maar gezien de gezondheidsrisico’s van illegale vleeshandel kon het toch echt niet door de beugel.

Gelukkig gaat het in de meeste gevallen niet om zaken die schadelijk zijn voor onze gezondheid. Maar het is wel bedrog – voedselfraude noemen we dat – met heel wat gedupeerden, waaronder jijzelf als consument.

Wat is voedselfraude?

Voedselfraude wordt gedefinieerd als elke opzettelijke daad van misleiding met voedselproducten voor economisch gewin. Dus, een product zo goedkoop mogelijk maken, en dat verkopen alsof het topkwaliteit is. Het resultaat? Jij betaalt te veel en krijgt te weinig. Denk aan olijfolie die als “extra vierge” wordt verkocht, maar gemengd is met goedkopere oliën, of vis die als een duurdere soort wordt gelabeld. Volgens het Knowledge Centre for Food Fraud and Quality (jet Europese controleorgaan voor voedselfraude) is voedselfraude in 20-30% van de onderzochte gevallen binnen de EU aangetoond. Let wel: ze worden pas onderzocht als ze al enigszins verdacht zijn, dus het is niet zo dat ongeveer een kwart van onze voeding gefraudeerd is, het werkelijke percentage wordt geschat op 1% van de voeding. Dat lijkt weinig, maar de impact ervan mogen we niet onderschatten. Dit gesjoemel gaat niet alleen ten koste van het consumentenvertrouwen, maar ook van de volksgezondheid en eerlijke handel.

Voedselfraude heb je in alle soorten en maten. Wat ze gemeen hebben, is niet alleen dat ze misleiden voor economisch gewin, maar ook dat het om illegale praktijken gaat. Sommige zaken kunnen als misleidend beoordeeld worden, zoals de indruk wekken dat iets duurzaam en natuurlijk is door design- en kleurkeuzes, maar zolang alles netjes en correct gelabeld is, is dat geen fraude. Wat wel fraude is, zijn:

Verdunning of ‘aanlengen’

Een (vloeibaar) product van hoge waarde mengen met een minderwaardig product, zoals aanlengen van melk of wijn met water, mengen van olijfolie met goedkopere oliën of aanlengen van honing met suikersiroop. Komt erg vaak voor; enkele van de meest gefraudeerde producten zijn dan ook zuivel, wijn, olijfolie en honing. Ook kan er water worden toegevoegd aan diepvriesvis- en scampi’s (veel ijs rond de vis/scampi’s) of ingespoten worden in kippenfilets om hun gewicht op te drijven (‘plofkippen’).

Substitutie

Een product van hoge waarde, of een deel ervan, vervangen door iets van lagere waarde (overlapt wel een beetje met ‘verdunning’). Ook hier zijn de voorbeelden legio: paardenvlees verkopen als rundsvlees, suikersiroop met honingsmaakje verkopen als honing, mozzarella van koemelk verkopen als buffelmozzarella, gemalen witte peper deels vervangen door bloem, amandelen vervangen door perzikpitten, of gedroogde mangozaden verkopen als zwarte peper. Wat ook gebeurt is dat bijvoorbeeld kruidnagels waar de aromatische olie uitgehaald werd, alsnog worden verkocht. Je denkt dus specerijen te kopen, maar koopt eigenlijk alleen lege, smaakloze hulsjes.

Verkeerde etikettering

Valse claims op verpakkingen, zoals liegen over de origine (Champagne die niet echt uit de Champagnestreek komt of Noordzeetong die eigenlijk uit Afrika komt), liegen over duurzaamheidslabels zoals het Bio-keurmerk, verkeerde Nutriscore toekennen enz. Soms worden zelfs houdbaarheidsdata vervalst, met de nodige risico’s op voedselinfecties die daarmee gepaard gaan.

Verboden ingrediënten toevoegen

In Europa moet elke grondstof en additief in voeding gekend en goedgekeurd zijn (en bewezen hebben dat er geen schadelijke gevolgen zijn voor de gezondheid). Maar vaak worden er toch onbekende en niet-aangegeven stoffen toegevoegd om de uiterlijke kwaliteit te verbeteren, zoals verboden kleurstoffen, antivries (ethyleenglycol) in de wijn, of zelfs stoffen die zogezegd goed zijn voor de gezondheid, maar waarvan het gezondheidsvoordeel niet aangetoond is en de veiligheid niet bewezen is. Soms worden verboden stoffen ook toegevoegd om andere vormen van fraude te verdoezelen zoals gebeurde met het melamine schandaal in China (2008): melamine, een verboden en gevaarlijk product werd toegevoegd aan melkpoeder zodat analyses werden misleid en de erbarmelijke kwaliteit van het melkpoeder niet konden detecteren. Met helaas dodelijke gevolgen. Soms komen verboden stoffen ook terecht in de voeding via illegale landbouwpraktijken, zoals gebruik van verboden pesticiden (fipronil in eieren) of mengen van minerale olie in veevoeder (de oorzaak van de dioxinecrisis in 1999).

Namaak en zwarte markt

Bij namaak worden de merknaam, het verpakkingsconcept, het recept, de verwerkingsmethode, enz. van voedselproducten gekopieerd naar een product met een minderwaardige kwaliteit. Voor grijze (zwarte) marktproductie gaat het om de verkoop van gestolen of niet aangegeven producten.

Wat zijn de gevolgen

Net zoals alle andere vormen van fraude, brengt voedselfraude vooral financiële schade toe. Zowel voor consumenten, bedrijven als de staat. Consumenten krijgen geen waar voor hun geld. Maar ook bedrijven worden al eens bedrogen door hun leveranciers, en bovenop het feit dat ze geen waar voor hun geld krijgen, lopen ze ook nog eens het risico op imagoschade. En als ze zelf niet het slachtoffer zijn van fraude, krijgen ze te maken met oneerlijke concurrentie door bedrijven die er (opzettelijk of onopzettelijk) aan mee doen, zoals bijvoorbeeld buitenlandse chocoladeproducenten die onterecht beweren dat ze ‘Belgische’ chocolade (die wereldvermaard is) verkopen. De staat misloopt dan weer een deel inkomsten, en moet investeren in de bestrijding ervan.  

Maar omdat het om voeding gaat is er ook een gezondheidsrisico aan verbonden. Denk hierbij aan de aanwezigheid van mogelijks gevaarlijke, verboden producten, maar ook de aanwezigheid van ziektekiemen in producten van inferieure kwaliteit en zelfs allergenen die in producten sluipen zonder dat ze correct op het etiket vermeld staan (zoals de aanwezigheid van tarwebloem in gemalen witte peper).

Enkele cijfers en gegevens over voedselfraude in Europa. Bron: EIT Food, gebaseerd op gegevens van the EU Food Fraud Network.

Opsporen en voorkomen van voedselfraude

Fraude is niet zo evident om op te sporen. Onze wetgeving is gebaseerd op transparantie en monitoring, maar wat als bepaalde partijen gewoon liegen? Hoe kan je nu controleren of iets werkelijk een bio-label verdient of niet? En hoe kan je de oorsprong van iets aantonen?

Hoe wordt voedselfraude aangepakt?

De Europese Unie heeft een aantal initiatieven genomen om voedselfraude tegen te gaan. Het EU Food Fraud Network speelt een sleutelrol in de detectie en bestrijding. In 2022 werden bijvoorbeeld meer dan 600 meldingen van verdachte producten onderzocht. Ook innovatieve technologieën, zoals DNA-testen en blockchain, worden steeds vaker gebruikt om voedselketens transparanter te maken en fraude op te sporen. Er zijn zelfs analysetechnieken die de geografische oorsprong of het kweekregime van een product kunnen aantonen. Jammer genoeg zijn deze technieken erg duur, waardoor de prijs van authentieke producten nog meer de hoogte in gaat, en de concurrentie nog oneerlijker wordt. Labels zoals “Beschermde Oorsprongsbenaming” (BOB) en “Biologisch” bieden garanties, maar ook hier zijn controles essentieel. Daarnaast wordt consumenten bewust maken van mogelijke misleiding steeds belangrijker.

Hoe kan je voorkomen dat je zelf bedrogen wordt?

Helemaal voorkomen kan je niet, maar door voeding te kopen van lokale en ‘de betere’ producenten loop je wel al een pak minder kans. Want een bedrijf dat een reputatie hoog te houden heeft, zal er heus wel voor zorgen dat de kwaliteit van zijn producten ook is wat hij beweert. En kortere voedselketens met minder tussenschakels verkleinen ook de kans dat er een ‘rotte appel’ tussen de schakels zit. Wees ook kritisch, want als je luxeproducten koopt, of tenminste producten die een zekere waarde hebben, zoals olijfolie, honing of specerijen, moet je daar ook een zekere prijs voor betalen. Als een product te goedkoop lijkt om waar te zijn, is dat het waarschijnlijk ook.

En lees ook goed etiketten. Want zoals in het begin aangehaald, kan je ook misleid worden zonder dat het per sé fraude is. Ingevroren scampi’s bevatten bijvoorbeeld vaak ‘extra veel ijs’ om de hoeveelheid groter te doen lijken, maar zolang het vermeldde ‘uitgelekt gewicht’ correct is, is er niet echt sprake van fraude. En een ‘cacaofantasie’ is geen chocolade, maar lijkt er wel op, net als cassia-kaneel lijkt op ‘echte’ kaneel.

Bronnen en meer info

Aantrekkelijke filmpjes over dit onderwerp zijn moeilijk te vinden. Deze van de Britse Financial Times vat het wel mooi samen.

Betrouwbare info, weliswaar wat aan de droge kant, vind je ook op de websites van het Knowledge Centre for Food Fraud and Quality en The EU Agri-Food Fraud Network van de Europese Commissie.

Artikel delen?

Wil je ook meewerken aan de wereld van morgen?

Wordt ‘inventor’ en werk samen met bedrijven, allerhande organisaties en onderzoekers zodat zij beter weten wat jullie van hen verwachten.

Cookieconsent met Real Cookie Banner