Wat lag er 100 jaar geleden op ons bord?
Het is 1923. We zijn net wat bekomen van de eerste Wereldoorlog, en de voedingscultuur in Europa krijgt nieuw leven ingeblazen. De tijden van brood en patatten maken plaats voor meer tuinbouwproducten, zijnde groenten en fruit. En dat is een goede evolutie. Moeder de vrouw bakt in veel gevallen nog haar eigen brood, en zorgt voor gevarieerde maaltijden met lokale seizoensgroenten zoals wortels, rapen, andijvie en kolen, en niet al te veel vlees want dat is duur. Vers van eigen kweek of van de markt, want supermarkten bestaan nog niet, koelkasten zijn nog geen gemeengoed en van diepvriezers is nog geen sprake. Of uit conserven van bij de kruidenier, want die bestaan wel al een tijdje.
Brabants vooroorlogs interieur met kachel, tijdens oudejaarsavond. Helvoirt 1930. Foto: Fotopersbureau Het Zuiden, collectie BHIC, nr. 1631-000835 via brabantinbeelden.nl.
Langzaamaan wordt het eentonige menu uit de 19de eeuw van pap, (rogge)brood, aardappelen, eieren, boter en karnemelk en af en toe vlees, vervangen door meer diverse maaltijden. Vanaf 1927 kunnen de vrouwen op het platteland inspiratie in de keuken halen uit ‘Ons kookboek’ van de boerinnenbond (daarna KVLV, en nu Ferm genaamd). Die hamert op het gebruik van veel groenten, veel diversiteit en niet te veel vlees – wat vandaag de dag ook nog steeds de richtlijn is. Vet heeft op dat moment nog een goede naam. Dat vertaalt zich in vetter vlees, vooral varkensvlees en rundsvlees, en veel zuivel (onder andere echte boter en volle melk) en eieren. Kip en kalf staan maar sporadisch op het menu, dat is meer iets voor feesten. Maar vlees is kostbaar, en wordt dus maar beperkt gegeten in vergelijking met nu. En ieder beetje telt: van de dieren wordt zowat alles verorberd, ook de ingewanden, poten en oren.
Brood en aardappelen spelen uiteraard nog een belangrijke rol in de dagelijkse keuken, maar worden vaker afgewisseld met havermout of griesmeelpap, of zelfs eens vervangen door pasta – dat weliswaar nog een exotische nieuwigheid is.
Ook het assortiment groenten is anders dan wat we vandaag kennen. In het begin van de 20ste eeuw zijn we namelijk nog heel sterk afhankelijk van wat bij ons kan groeien, en in welk seizoen die beschikbaar zijn. Courgettes en paprika’s zijn dus helemaal niet zo vanzelfsprekend als nu. Rapen zijn een basisbegrip in de keuken, net als bieten, kolen en spruiten, wortelen en pastinaken, uien en prei. Je kan je er wel iets bij voorstellen. In de warmere maanden kunnen we ons te goed doen aan sla, andijvie, boontjes en erwtjes, radijsjes, venkel, komkommers en spinazie. Ook niet onbelangrijk zijn onze typisch Belgische specialiteiten zoals witloof en asperges. En ook heel wat groenten die nu wat in de vergeethoek zijn geraakt, zoals postelein en schorseneren.
Naoorlogse bloei
Tijdslijn van een aantal belangrijke gebeurtenissen die een impact hadden op onze eetgewoonten.
Na de tweede wereldoorlog veranderen onze eetgewoonten nog meer. Door de stijging van het gezinsinkomen en de vele veranderingen in onze directe leefomgeving zoals de opkomst van supermarkten, koelkasten en diepvriezers worden we gebombardeerd met veel, vet, veel verwerkt en relatief goedkoop eten. De hoeveelheid vlees en andere dierlijke producten, vet en suiker die we binnen krijgen neemt een hoge vlucht.
In België opent Delhaize in 1957 de eerste supermarkt op het Flageyplein in Brussel.
Foto: Gondola.be – Delhaize: 150 jaar evolutie in beeld
Vanaf eind de jaren ’60 begint duidelijk te worden dat al dat vet, toegevoegde suikers, etc. de bevolking zijn gezondheid misschien niet ten goede zal komen, en in 1967 wordt een eerste model voor gezonde voeding, het ‘klavertje 4’, ontwikkeld. Vlees/vis, aardappelen/graanproducten, zuivel/eieren en groenten/fruit krijgen alle vier evenveel belang toebedeeld. Helaas, het werkt niet. De consumptie van calorieën, vet, suiker (vooral onder verwerkte vorm) en vlees blijft stijgen (ten koste van de hoeveelheid groenten) en bereikt een hoogtepunt in de jaren 70-80 en stagneert dan. Tegen 1997 is het welletjes en wordt eens écht werk gemaakt van een voorlichtingsmodel, zijnde de voedingsdriehoek.
Diversiteit, of toch niet?
In die periode begint ook het belang van diversiteit op het bord te dagen. Door de globalisatie, vooruitgang in landbouw en serreteelt kunnen we namelijk ook buiten de seizoenen onze favoriete groenten eten, en kunnen we ook genieten van groenten en fruit uit het buitenland. Helaas gaat het vaak om ‘schijndiversiteit’. Brood afwisselen met pasta lijkt een voedingspatroon gevarieerder te maken, maar qua ingrediënten en voedingswaarde scheelt dat weinig. En zo gaan we, zowel in eigen keuken als voor verwerkte producten, almaar meer gebruik maken van de grondstoffen en ingrediënten die zowel lekker als veelzijdig zijn, en veel opbrengst geven op het land en daardoor goedkoop te krijgen zijn. Want ondanks de bloei van kookboeken en recepten, vullen we door de band genomen onze magen voornamelijk met een vrij eentonig dieet van melk en zijn afgeleiden, tarwe, aardappelen, suiker, varkensvlees, kip en rundsvlees, tomaten, appels en appelsienen.
Top 10 gebruikte ingrediënten in de EU, gerangschikt volgens dagelijkse calorie-aanvoer (FAOSTAT per capita supply, 2011). Totale calorie-aanvoer van deze 10 grondstoffen samen is 2069kcal, ofte de aanbevolen dagelijkse inname van een gemiddelde vrouw.
De grote ommekeer
Maar er is beterschap op komst. Net zoals de voedingsdriehoek in 2017 omkeerde, beginnen onze voedingsgewoonten weer beetje bij beetje op hun stappen terug te keren. Niet helemaal naar het oude, want die nieuwe technologieën en producten hebben natuurlijk ook voordelen, zoals de beschikbaarheid van een assortiment aan nieuwe en exotische groenten en fruit, en almaar meer mogelijkheden voor vleesalternatieven.
De voedingsdriehoek op zijn kop!
Bron: Gezond leven
Een aantal goede voedingsgewoonten van onze voorouders lijken toch weer terug te komen. Het arsenaal aan ‘vergeten groenten’ – groenten van vroeger die terug zijn van weggeweest, zoals pastinaak, aardpeer, koolraap of postelein – breidt steeds uit. Net als de stijgende populariteit van de ‘ancient grains’ – granen en pseudogranen die in de vergeethoek waren beland, zoals spelt, haver, gierst en boekweit – en peulvruchten. Deze laatste gaat wat samen met de ommezwaai van de vleesconsumptie, die intussen weer in dalende lijn is (in Westerse landen zoals België dan toch), aangezien peulvruchten interessant zijn als alternatief voor vlees. Ook fermentatie als oeroude techniek om producten langer bewaarbaar, smaakvoller én nutritioneel interessanter te maken, is weer helemaal dé van het. En er is zelfs een trend naar het opnieuw volgen van de seizoenen van groenten en fruit.
Het valse gevoel van diversiteit maakt dus plaats voor weer échte diversiteit. Het feit dat we diversiteit op ons bord herontdekken, gaat hand in hand met de schrikwekkende vaststelling dat de biodiversiteit in de natuur in snel tempo achteruitgaat. Dit als gevolg van de bevolkingsgroei die nood heeft aan een plaats om te leven, en eten nodig heeft dat komt uit eentonige, armzalige velden in een veel te intensief landbouwsysteem. Meer ruimte maken voor natuur is één, en diversiteit herintroduceren in onze landbouw (agrobiodiversiteit) is een tweede pijler die kan helpen om de natuur te herstellen.
Maar hoe onze velden mee veranderden met onze voedingsgewoonten, dat ontdekken jullie in deel 2!
Bronnen en meer info
Image credit cover foto: Nickolas Murray via https://www.npr.org/sections/pictureshow/2010/04/22/126189139/nickolas-muray
Terug in de tijd met veldverkenners: 200 jaar boeren voor onze dagelijkse kost. Vlaams infocentrum land- en tuinbouw (VILT), 2015. https://issuu.com/veldverkenners/docs/terug_in_de_tijd_met_veldverkenners
Uit de oude doos: de landbouw evolueert (19de en 20ste eeuw). Veldverkenners.be, op initiatief van VILT, 3 april 2014. https://veldverkenners.be/nl/nieuws/uit-de-oude-doos-de-landbouw-evolueert-19de-en-20ste-eeuw
Uit de oude doos: massaproductie en -consumptie na WOII. Veldverkenners.be, op initiatief van VILT, 2 juli 2015. https://veldverkenners.be/nl/nieuws/uit-de-oude-doos-massaproductie-en–consumptie-na-woii
Kattentongen, ezelsoren en varkenspoten: Onze keuken in de 20ste eeuw. Niesten E, Raymaekers J & Segers Y. CAG (Centrum voor agrarische geschiedenis) Cahier, Leuven, 2002.
Smaken van het land: Groenten en fruit vroeger en nu. Niesten E, Segers Y. CAG (Centrum voor agrarische geschiedenis) Davidsfonds, Leuven, 2007.
Centrum voor agrarische geschiedenis (CAG): publiaties en rapporten. https://cagnet.be/page/rapporten-publicaties
Centrum voor agrarische geschiedenis (CAG): Verhalen, voeding. https://cagnet.be/s/start/verhalen?q=voeding
De geschiedenis van bewerkt voedsel. Evelyn Kim via Eos tracé. https://eostrace.be/artikelen/de-geschiedenis-van-bewerkt-voedsel
Hoe de supermarkt zo populair is geworden. Maarten Mahieu via Eos Tracé. https://eostrace.be/artikelen/hoe-de-supermarkt-zo-populair-is-geworden
Ander voedingspatroon, andere landschappen – Landbouw en voedsel in Europa. European Environment Agency (EEA), 17 dec 2019. https://www.eea.europa.eu/nl/ema-signalen/signalen-2019/artikelen/ander-voedingspatroon-andere-landschappen-2013
De voedingsdriehoek bestaat 50 jaar: hoe het begon. Wim De Maeseneer voor VRT news, 19 sep 2017. https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2017/09/19/de-voedingsdriehoek–hoe-het-begon/
Culinaire geschiedenis en eetgewoonten. Culturescope.nl. http://culturescope.nl/culinaire-geschiedenis-en-eetgewoonten-22/
Dit aten we 100 jaar geleden in een restaurant. Mark Traa voor Quest, 16 jun 2020. https://www.quest.nl/maatschappij/geschiedenis/a32876285/wat-aten-we-vroeger-restaurant/
Van luxe naar noodzaak: De koelkast. Knack, 17 sep 2019. https://www.knack.be/nieuws/geschiedenis/van-luxe-naar-noodzaak-de-koelkast/
Tijdlijn van de lage landen. Wikipedia. https://nl.wikipedia.org/wiki/Tijdlijn_van_de_Lage_Landen_(Belgi%C3%AB)#1900
What the world eats. National Geographic. http://www.nationalgeographic.com/what-the-world-eats/
Global and regional food consumption patterns and trends. WHO. http://www.who.int/nutrition/topics/3_foodconsumption/en/
Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Report of the joint WHO/FAO expert consultation. WHO Technical Report Series, No. 916 (TRS 916). http://www.who.int/dietphysicalactivity/publications/trs916/download/en/
Globalization, Diets and Noncommunicable Diseases. WHO 2002. http://whqlibdoc.who.int/publications/9241590416.pdf?ua=1
What is happening to agrobiodiversity? FAO Document Repository. http://www.fao.org/docrep/007/y5609e/y5609e02.htm
FAOSTAT. http://faostat3.fao.org/home/E
Biodiversity and nutrition: A common path. FAO, Nutrition and consumer protection division. http://www.fao.org/fileadmin/templates/food_composition/documents/upload/Interodocumento.pdf
Nutrition and Biodiversity. International Network of Food Data Systems (INFOODS), FAO. http://www.fao.org/infoods/infoods/food-biodiversity/en/
Healthy obese versus unhealthy lean: the obesity paradox. Lavie, CJ, De Schutter A & Milani RV. Nature Reviews Endocrinology 11, 55–62 (2015)
