Wat velen niet weten is dat er twee soorten houdbaarheidstermijnen bestaan. Er is naast het welbekende ‘ten minste houdbaar tot’ (THT) ook een formulering die stelt ‘te gebruiken tot’ (TGT). En die laatste is veel belangrijker en strikter te volgen dan die eerste!
Te gebruiken tot = Nadien niet meer opeten!
De bewoording ‘te gebruiken tot’ (in het Engels ‘use by’), in vaktermen ook wel gekend als ‘de uiterste consumptiedatum’ zal je enkel tegenkomen op verse producten, die normaal ook in de koelkast bewaard moeten worden. Denk aan verse vis en vlees of vegetarische alternatieven, bereide maaltijden en slaatjes, versgeperste sapjes, voorgesneden groenten, bepaalde soorten kazen en charcuterie, … Het gaat namelijk om producten waar bacteriën en ander microscopisch ongedierte graag in groeien, en als ze daar genoeg tijd voor krijgen kunnen ze je behoorlijk ziek maken. Of zelfs erger, maar dat komt tegenwoordig gelukkig niet zo veel meer voor. ‘Te gebruiken tot’ is dus wel een tamelijk strikte deadline, die je best niet negeert.
Die vervaldag is ook altijd tamelijk kort dag. Het gaat dan om enkele dagen tot enkele weken. Door de producten in de frigo te bewaren (idealiter 4°C) kunnen we de groei van ongewenste ziekmakers wat inperken, want bacterietjes hebben het graag lekker warm. Bij onze lichaamstemperatuur (~36°C) groeien de meeste van die beestjes het best, maar bij kamertemperatuur (~21°C) gaat het gewoonlijk ook best snel. Dat wil zeggen dat een stukje vlees dat een dag bij kamertemperatuur heeft gelegen, waarschijnlijk al vervallen is vóór de deadline verstrijkt. Maar als het product netjes de hele tijd in de frigo heeft gelegen, hoef je normaal niets te vrezen, ook op de dag zelf is je product nog wel te eten.
Enkele van de belangrijkste ziekmakers in voeding: Salmonella, Campylobacter, Escherichia coli (STEC) en norovirussen, hier in schattige pluchen versie afkomstig van Giantmicrobes.com
Zit je product aan het einde van de houdbaarheidstermijn en wil je liever het zekere voor het onzekere nemen? Hoge temperaturen zijn fataal voor de ziekmakende beestjes dus als je het goed laat doorbakken, of het wat extra lang in de oven of microgolfoven laat opwarmen tot het door en door heet is ben je zeker safe. Door vlees of vis te bakken kan je het trouwens nog een dag of twee langer in de koelkast bewaren.
Een andere manier om de deadline uit te stellen is de diepvriezer. Bacteriën gaan in slaapstand bij diepvries temperaturen, waardoor je de datum in principe quasi onbeperkt kan verlengen. Hou er wel rekening mee, dat de beestjes weer wakker worden van zodra ze ontdooid zijn, en hun groei gewoon hernemen.
Ik zei bewust ‘in principe quasi onbeperkt te verlengen’, want in de praktijk zal de boel misschien wel wat minder lekker worden. En dat brengt ons bij ‘ten minste houdbaar tot’.
Ten minste houdbaar tot = 'Ruik er eens aan, meestal is er niets aan de hand'
Producten die je in de voorraadkast (bij kamertemperatuur) kan bewaren, of in de diepvries worden bewaard krijgen een ‘ten minste houdbaar tot’ datum mee, in het Engels omschreven als ‘best before’.
Droge producten
Dat is bijvoorbeeld zo bij droge producten, zoals noedels/pasta, bloem, noten en zaden, peulvruchten, gedroogd fruit, instant soepjes, kruiden en specerijen, oliën, granola, … Ziekmakers kunnen er niet op groeien, want die hebben water nodig. Waarom er dan een datum op staat? Omdat producenten liefst hebben dat je hun producten eet als ze op hun best zijn, en het nu eenmaal verplicht is. Na verloop van tijd kunnen chemische reacties, onder invloed van warmte en licht namelijk voor veranderingen in smaak en kleur zorgen.
Zo slaat chocolade wit uit (en dat is géén schimmel, gewoon vet), beginnen specerijen, thee en koffie wat muf te worden en verliezen ze aan smaak. Vet wordt ranzig, en poeders zoals instant soepen kunnen beginnen klonteren. De meeste van die reacties kunnen weinig kwaad. Ranzig vet zou ik ook niet aanraden om nog te gebruiken, erg gezond is dat niet meer. De kans is wel klein dat je dat zal willen, want het smaakt ook vreselijk, nu ja, ranzig.
In graanproducten kan je ook wel eens een meelwormpje tegenkomen, wat misschien niet erg appetijtelijk is maar kwaad kan het niet. Ze kweken zulke dingen tegenwoordig om op te eten zelfs. Extra proteïnen!
Bij deze producten geldt dus vooral: als het er niet verdacht uitziet en nog prima ruikt, kan je het nog gerust opeten, ook wanneer de houdbaarheidsdatum al een hele tijd verstreken is. Weer wat eten uit de vuilbak gered!
Wit uitgeslagen chocolade en wormpjes in bloem: minder smakelijk, maar kwaad kan het niet.
In de diepvriezer
Zoals eerder vermeld: in de diepvries gebeurt er eigenlijk niets mee, en is het in theorie eeuwig goed. Maar in de praktijk kan het natuurlijk wel eens gebeuren dat het product deels ontdooit, en dan moet je wel weer opletten. En dat geldt ook voor het ontdooien: dat doe je best ofwel in de frigo, ofwel zeer snel, bijvoorbeeld in de microgolfoven.
Daarbij krijgen diepgevrozen producten na verloop van tijd ook wel wat ‘schoonheidsfoutjes’. Ijskristallen die de structuur kapotmaken, verkleuring, smaakveranderingen enz… Maar een gevaar voor de gezondheid zijn ze niet.
Blikken, brikken en bokalen
Producten die gepasteuriseerd zijn, zoals eten in blik of bokaal (groenten, vlees, vis, confituren), melk of sappen in brik of fles, gedragen zich als droge producten zolang ze niet geopend worden. Bij een pasteurisatie wordt de boel lang genoeg verhit, zodat de bacteriën gedood zijn. In principe kan daar dus niets (schadelijks) meer in groeien, dus ziek zal je er niet van worden. Enkel wanneer het blik of de sealing beschadigd is van blikken, bokalen of flessen gooi je het beter weg.
Na een tijdje, en ik spreek hier wel over periodes van maanden tot jaren, zullen deze producten ook wel wat minder smakelijk worden. Appelmoes wordt bijvoorbeeld bruin, vis in blik wordt zachter en begint wat ‘vissiger’ te ruiken en smaken, en erwtjes verliezen hun kleur. Maar doorgaans allemaal nog eetbaar. Ook hier is een keertje ruiken of proeven voldoende.
Let wel: eenmaal geopend, gedragen de producten zich alsof ze vers zijn, en kan je ze niet zo lang meer bewaren (enkele dagen tot weken), en hou je ze ook best in de frigo*. Maar het hangt ook wel een beetje van de samenstelling af, en dat brengt ons bij de volgende categorie.
*producten in blik bewaar je best ook niet in het blik zelf eenmaal ze geopend zijn: door reactie met lucht kunnen er immers giftige stoffen ontstaan.
Relatief lang houdbaar (in de frigo)
Soms is het wat complexer. Want niet alle producten die in de frigo bewaard worden zijn zo teer aan bederf: boter, harde kazen, gerijpte charcuterieproducten, dat steekt al wat minder nauw. Een kaas of salami die al maanden ligt te rijpen zal ook niet van de ene dag op de andere niet meer eetbaar zijn. Maar waar het bij de vorige categorie al snel niet stak op een jaar of vijf, is het hier eerder een kwestie van weken of maanden.
Ik zou willen dat het niet zo ingewikkeld was, maar hier hangt het vooral af van de samenstelling. Want in een product dat bijna volledig uit vet bestaat (boter, mayonaise), superveel suiker bevat (confituur) of superveel zout (gezouten charcuterie), in azijn bewaard wordt (augurkjes) of een combinatie van deze (harde kazen, ketchup, gezouten ansjovisjes, …) groeien bacteriën niet of niet goed. En al zeker niet in de frigo. Bovendien zitten in heel wat van deze producten bewaarmiddelen, zodat ze nog langer goed blijven. Schimmels zijn ietsje minder kieskeurig, waardoor je zal merken dat er eerder schimmel komt op te staan. En die schimmel is meestal wel duidelijk te zien of te proeven.
Er zijn nog een aantal andere producten die wel eens kunnen beginnen schimmelen. Brood en cakes bijvoorbeeld. Die worden sneller hard als je ze in de frigo bewaard, dus dat is geen optie. En beetje afhankelijk van de samenstelling kunnen ze dat al na enkele dagen beginnen schimmelen, of kan het enkele weken tot maanden duren.
Ware kunstwerkjes zijn het soms wel, die schimmels
Over eieren en hun houdbaarheid wordt ook wel veel gezegd en geschreven. Misschien is het je al opgevallen dat eieren in de supermarkt niet in de frigo staan, terwijl de meesten ze thuis wel in de koelkast bewaren. Aan kamertemperatuur kan je een ei zo’n drie weken bewaren. Dat komt omdat er in een ei mogelijks Salmonella kan zitten. In een vers ei zijn de aantallen te klein om ziek van te worden, maar als ze drie weken lang hebben kunnen groeien, zou je er wel eens ziek van kunnen worden. Maar in de frigo zullen ze niet groeien, daar is het te koud, dus kan je een ei wel enkele maanden bewaren. Als je twijfelt, kan je ze altijd in een glas water droppen: zinkt het, dan is het nog goed. En als je ei echt rot is, zal de geur je er wel van weerhouden om het op te eten.
Dus het komt er weer op neer: gewoon eens goed checken. Ruik er eens aan, check eens of het niet abnormaal zacht of slijmerig is, en kijk of er geen schimmel op groeit. En als het vies smaakt of raar ruikt, kan je het beter wegdoen.
Zonder deadline
Niet alle producten hebben een deadline. Voor een aantal producten is dat omdat ze gewoonweg niet slecht kunnen worden. Azijn, zout en suiker bijvoorbeeld, die worden namelijk net gebruikt om ervoor te zorgen dat andere producten minder snel slecht worden, dus in pure vorm blijven ze eeuwig goed. Ook snoep bevat zo veel suiker dat het niet nodig is om er een deadline op te zetten. Ze kunnen wel wat plakkerig worden, maar dat is het dan ook. Ook dranken die meer dan 10% alcohol bevatten hoeven geen houdbaarheidsdatum, want ook alcohol is een ontsmettingsmiddel en doodt de beestjes. Niet alle wijn blijft even lekker bij het bewaren, maar dat is weer een kwestie van smaak.
Tenslotte is het ook bij brood en verse groenten en fruit dat niet geschild of gesneden is niet verplicht om er een houdbaarheidsdatum op te zetten. Terwijl ze duidelijk wel slecht kunnen worden. Daar móet je dus wel afgaan op je neus, ogen en tastzin. En op je gezond verstand.
Bronnen
- Zin en onzin van houdbaarheidsdata. Kieskeurig.nl
- Houdbaarheidsdatum (THT/TGT). Voedingscentrum.nl
- Mijn cursussen levensmiddelenmicrobiologie en biochemie, mijn thesis over Salmonella en de vele samenwerkingen met de vakgroepen Levensmiddelentechnologie, voedselveiligheid en gezondheid, Levensmiddelen- en Microbiële Technologie (CLMT) en het ILVO enz…
